ANTONI CHRUŚCIEL

Przybrane nazwiska: Kaliński, Rzeczyca, Andrzej Smalawski,
pseudonimy: Adam, Cięciwa, Dozorca, Konar, Madej, Monter, Nurt, Ryż, Sokół, X. 
Dyplomowany oficer służby stałej piechoty WP: podpułkownik [1932], pułkownik [10 VIII 1942], generał brygady [14 IX 1944].
Urodzony 16 czerwca 1895 we wsi Gniewczyna Łańcucka, pow. przeworski, syn Andrzeja, rolnika, wójta gminy Gniewczyca, i Katarzyny Słysz.
Czynny w ruchu "zarzewiackim", a od 1909 w tajnym skautingu w Jarosławiu.
W 1914 ukończył z wyróżnieniem tamtejsze gimnazjum i w sierpniu tego roku wraz z całą drużyną skautową im. Dyonizego Czachowskiego wstąpił do Legionu Wschodniego. Wobec odmowy złożenia przysięgi w końcu września 1914 został wcielony do armii austriackiej. Po ukończeniu szkoły podoficerskiej i szkoły oficerów rezerwy od maja 1915 dowodził plutonem, był instruktorem szkoły podoficerskiej i dowódcą kompanii 90. pp. Zasługą Chruściela był powrót tego pułku do Jarosławia w listopadzie 1918 jako jedynej w armii austriackiej jednostki, która z bronią i sprzętem wojskowym wróciła do garnizonu.
Od grudnia 1918 służył w WP jako dowódca 5. kompanii 14. pp. [utworzonego z dawnego 90. pp.]. Od grudnia 1921 dowódca I batalionu 14. pp. W październiku 1922 przeniesiony do 42. pp, dowodził tam 3. kompanią, a od września 1923 - 6. kompanią. Jednocześnie od 1920 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i po otrzymaniu absolutorium [X 1923] został przeniesiony do Korpusu Kadetów Nr 1 we Lwowie. Dowodził tam kolejno 2. 3. i 4. kompanią. Od maja 1927 dowódca II batalionu 6. pułku strzelców podhalańskich. Po ukończeniu WSWoj [1929-1931] od września 1931 był wykładowcą, a od kwietnia 1932 kierownikiem kursu w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W październiku 1934 przeniesiony na stanowisko kierownika przedmiotu taktyki piechoty w WSWoj, od stycznia 1937 był zastępcą dowódcy 40. pp, a od marca 1938 dowódcą 82. pp. Jednocześnie w latach 1935-1937 członek komitetu redakcyjnego "Przeglądu Piechoty".
W kampanii wrześniowej 1939 dowódca 82. pp Strzelców Syberyjskich 30. DP. Wzięty do niewoli po kapitulacji twierdzy w Modlinie i osadzony w obozie jenieckim w Działdowie, w końcu października został zwolniony.
W czasie okupacji niemieckiej mieszkał m.in. przy ul. Grochowskiej, Spacerowej, Belwederskiej, Polnej i Grzybowskiej używając fałszywych nazwisk.
W konspiracji od czerwca 1940, szef Wydziału III [taktyczno-wyszkoleniowego], a od października szef sztabu i zastępca płk. Zdzisława Zajączkowskiego, komendanta Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ.
Od maja 1941 komendant Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ - później samodzielnego Okręgu Warszawa AK "Drapacz" - "Przystań" - "Wydra" - "Prom".
Posługiwał się kolejno pseudonimami: Adam, Ryż, Dozorca, Monter, Sokół, Konar, Madej, Nurt, Cięciwa, X, ponownie Adam, Monter i Nurt.
Mianowany pułkownikiem służby stałej rozkazem Naczelnego Wodza z 10 VIII 1942.
27.VII.1944 ok. godz. 17:00 Ludwig Fischer, gubernator Dystryktu Warszawskiego, wydał zarządzenie o stawieniu się 100 tys. mężczyzn w dniu następnym do prac fortyfikacyjnych. W odpowiedzi płk Antoni Chruściel w dwie godziny później ogłosił alarm w podległym mu Okręgu Warszawskim AK. Rozkaz ten, zgodnie z planami ustalonymi jeszcze w 1942, był równoznaczny z rozkazem przygotowawczym do walki, który odwołany być nie mógł. Stan pogotowia pododdziałów miał się skończyć automatycznie wybuchem walki. A jednak na polecenie Komendanta Głównego AK rozkaz ten został odwołany następnego dnia rano.
31.VII.1944 późnym popołudniem, na ul. Filtrowej 68 podpisał rozkaz o godzinie "W".
W Powstaniu Warszawskim dowódca całości walczących sił. W toku działań powstańczych 9 IX 1944 skierował list do Dowódcy AK, gen. "Bora", domagając się odwleczenia decyzji kapitulacji, "wezwania Żymierskiego na pomoc i przyrzeczenia mu lojalnej współpracy".
Awansowany do stopnia generała brygady rozkazem Naczelnego Wodza z 14 IX 1944 "za wybitne dowodzenie i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę".
Od 20 IX 1944 dowodził nowo utworzonym Warszawskim Korpusem Armii Krajowej: odziały Śródmieścia przemianowano na 28. DP AK im. Stefana Okrzei, Żoliborza na 8. DP AK im. Romualda Traugutta, a Mokotowa na 10. DP im. Macieja Rataja.
Po kapitulacji oddziałów powstańczych przebywał w oflagu Langwasser koło Norymbergii, a od lutego 1945 w obozie Colditz koło Lipska, gdzie w maju uwolniły go oddziały US Army.
Po kapitulacji Niemiec objął w Londynie stanowisko II zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, następnie był Inspektorem Komisji Likwidacyjnej.
Od marca 1947 członek RN Koła AK. Po demobilizacji oddziałów polskich [1948] pozostał na emigracji w Londynie.
Decyzją komunistycznej Rady Ministrów z 26 IX 1946 został pozbawiony obywatelstwa polskiego, co uniemożliwiło mu planowany powrót do kraju [decyzję tę uchyliła tzw. Rada Państwa PRL... 11 lat po jego śmierci: 23 listopada 1971 - nie ogłaszając tego publicznie].
Od 1956 przebywał w Waszyngtonie, gdzie pracował w biurze adwokackim, potem jako tłumacz.
Zmarł 30 listopada 1960 w Waszyngtonie.
opracował: Tomasz "Whatfor" Zatwarnicki